Tον περασμένο Μάιο, στην Ιταλία, η ακροδεξιά Λέγκα του Ματέο Σαλβίνι κατέθεσε νομοσχέδιο στο οποίο προτείνει την υποχρεωτική εξάμηνη στρατιωτική ή πολιτική θητεία για όλους τους νέους ηλικίας 18 έως 26 ετών. Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία έχει καταργηθεί στην Ιταλία από το 2005. Ο κεντροδεξιός σύμμαχος του Σαλβίνι και υπουργός Αμυνας, Γκουίντο Κροσέτο, διαφώνησε ανοιχτά («είναι άχρηστη»), ωστόσο ο Σαλβίνι επιμένει.
Η συμμετοχή εθνικιστικών κομμάτων σε ολοένα και περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, η δημογραφική γήρανση της ηπείρου και ο σχεδόν τετραετής πόλεμος στην Ουκρανία έχουν ενισχύσει μιλιταριστικές τάσεις, ο θεσμός του στρατού αποκτά περισσότερους οπαδούς, ενώ πολλές ευρωπαϊκές χώρες σχεδιάζουν να επεκτείνουν τη θητεία, ως απάντηση στις αυξανόμενες αμυντικές ανάγκες και στην κλιμάκωση των γεωπολιτικών εντάσεων, για την οποία βέβαια φέρει ευθύνη και η ίδια η Ε.Ε.
Η Ισπανία κατήργησε την υποχρεωτική θητεία το 2001, η Γαλλία το 1996, η Γερμανία το 2011, το Βέλγιο το 1994 και το Ηνωμένο Βασίλειο από το 1963. Η Ισλανδία δεν έχει καθόλου στρατό, ενώ η Ιρλανδία δεν είχε ποτέ υποχρεωτική θητεία. Κάτι όμως αρχίζει να αλλάζει σε αυτήν την εικόνα.
Στη Γερμανία
Τον περασμένο Ιούλιο, στη Γερμανία άνοιξε έντονα η συζήτηση για υποχρεωτική στράτευση και για επέκταση της θητείας και στις γυναίκες. Την πρωτοβουλία, ωστόσο, δεν πήραν οι χριστιανοδημοκράτες -εξάλλου η Ανγκελα Μέρκελ είχε καταργήσει την υποχρεωτική θητεία από το 2011- αλλά ο σοσιαλδημοκράτης υπουργός Αμυνας, Μπόρις Πιστόριους, ο οποίος έχει αναλάβει το έργο αναμόρφωσης του στρατού, έπειτα από χρόνια «παραμέλησής» του. Ο δημοφιλής Πιστόριους ανακοίνωσε τον σχεδιασμό του για αύξηση των ενεργών μελών των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων από 181.000 σε 203.000. Δεν πρόκειται, πάντως, για «υποχρεωτική θητεία», όπως την έχουμε συνηθίσει στην Ελλάδα. Σύμφωνα με το σχέδιο, όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες με γερμανικό διαβατήριο θα λαμβάνουν στα 18α γενέθλιά τους επίσημη επιστολή, με την οποία θα τους προτείνεται να… σκεφτούν τη βασική στρατιωτική θητεία έξι μηνών και μία πιθανή παράτασή της το πολύ κατά 17 μήνες.
Οι νέοι θα καλούνται να συμπληρώσουν ερωτηματολόγιο για την οικογενειακή τους κατάσταση, τα ενδιαφέροντά τους, τη στάση τους σε σχέση με τη χρήση όπλου, τις ακαδημαϊκές γνώσεις τους και την κατάσταση της υγείας τους. Για τις γυναίκες, η συμπλήρωση είναι προαιρετική, αλλά για τους άνδρες είναι υποχρεωτική.
Σύμφωνα με το γερμανικό Σύνταγμα, εφόσον το απαιτούν οι συνθήκες, η κυβέρνηση μπορεί να ζητήσει και από τις γυναίκες να υπηρετήσουν, όχι όμως και να πάρουν όπλο. Η Γερμανία επιχειρεί να αντιγράψει το σουηδικό μοντέλο θητείας, το οποίο καθιερώθηκε το 2017 και βασίζεται σε μια επιλεκτική διαδικασία, που δεν καλεί αυτόματα όλους τους επιλέξιμους νέους ανά ηλικία, αλλά χρησιμοποιεί κριτήρια, προκειμένου να εντοπιστούν οι πιο ικανοί.
Η Λιθουανία ήταν, πάντως, η χώρα που άλλαξε πρώτη στάση στο ζήτημα την τελευταία δεκαετία. Η χώρα της Βαλτικής επανέφερε τη στράτευση το 2015, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, το 2014. Η Λετονία ακολούθησε το παράδειγμα, το καλοκαίρι του 2022, πέντε μήνες μετά την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία. Στη Σερβία, η στρατιωτική θητεία καταργήθηκε το 2011 και, έκτοτε, στις ένοπλες δυνάμεις υπηρετούσαν επαγγελματίες στρατιώτες.
Ομως τον Σεπτέμβριο ο πρόεδρος της χώρας, Αλεξάντερ Βούτσιτς, ως ανώτατος διοικητής των Ενόπλων Δυνάμεων, έδωσε τη συγκατάθεσή του για την επιστροφή μέσα στο 2025 της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, η οποία θα διαρκεί 75 ημέρες.
Στη γειτονική Κροατία, η επαναφορά της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, διάρκειας 2 μηνών, θα ξεκινούσε από την 1η Ιανουαρίου του 2025, ωστόσο οι επερχόμενες προεδρικές εκλογές, στο τέλος του χρόνου, θα καθυστερήσουν την εφαρμογή του μέτρου.
Δεν καλοβλέπουν όλοι, πάντως, την υποχρεωτική στράτευση. Στη Βρετανία, πριν από τις εκλογές του 2023, η πρόταση των Συντηρητικών του Σούνακ για τη θέσπιση υποχρεωτικής στρατιωτικής ή πολιτικής θητείας προκάλεσε οργισμένες αντιδράσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της χώρας, κυρίως από τη λεγόμενη Gen Z. Οι Εργατικοί έχουν δηλώσει ξεκάθαρα την αντίθεσή τους σε μια εθνική θητεία. Το Εργατικό κόμμα συνέκρινε την ανακοίνωση του Σούνακ με μια βασιλική ομιλία προς τους φεουδαρχικούς υπηκόους της ταινίας «Σρεκ», όπου ο βασιλιάς λέει στον λαό πως «κάποιοι από εσάς μπορεί να πεθάνουν. Αλλά είναι μια θυσία που είμαι πρόθυμος να κάνω».
Στην Ισπανία
Για την Ισπανία, η Ουκρανία πέφτει κάπως μακριά. Κανένα κόμμα -ούτε καν τα ακροδεξιά- δεν έχει τολμήσει να ανοίξει μια συζήτηση που σαρώνει όλη την Ευρώπη. Αλλά οι λόγοι, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί, υπερβαίνουν τη γεωγραφία. Σημαντικό ρόλο φαίνεται πως παίζει τόσο το βάρος της πρόσφατης ιστορίας της χώρας όσο και ο αγώνας του κινήματος των αντιρρησιών και των ανυπότακτων για τον τερματισμό της υποχρεωτικής στράτευσης στις δεκαετίες του ‘80 και του ‘90.
Η υπουργός Αμυνας, η σοσιαλίστρια Μαργαρίτα Ρόμπλες, εξακολουθεί να αρνείται την πρόταση, με ένα ηχηρό «όχι», όταν τη ρωτάνε. «Δεν νομίζω ότι έχει περάσει από το μυαλό κανενός», κατέληξε τον περασμένο Μάρτιο στην Επιτροπή Αμυνας στη Γερουσία, όταν ρωτήθηκε για την επαναφορά της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας. Πολιτικοί αναλυτές και εκλογολόγοι συμφωνούν επίσης. «Θα ήταν πολιτική αυτοκτονία», λέει ο κοινωνιολόγος Ραφαέλ Αζανγκίθ, πρώην καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων και συγγραφέας βιβλίων σχετικά με τη στρατιωτική θητεία, την άρνηση στράτευσης και την αντίρρηση συνείδησης.
Στην Ισπανία, «αν και η υπεράσπιση της στρατιωτικής θητείας συνδέεται συνήθως με δεξιές θέσεις και η κατάργησή της με την Αριστερά, η αναγωγή της συζήτησης σε αυτή τη διχοτόμηση είναι εξαιρετικά απλοϊκή. Στις χώρες που αισθάνονται ότι απειλούνται, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα προωθούν επίσης την επιστροφή της στρατιωτικής θητείας», υποστηρίζει ο Αλμπέρτο Μπουένο, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας, ειδικός σε στρατιωτικές υποθέσεις. Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία στην Ισπανία έληξε επίσημα το 2001, κατά τη διάρκεια της δεύτερης κυβέρνησης του Αθνάρ, αν και η κατάργησή της άρχισε να επιχειρείται λίγα χρόνια νωρίτερα.
Τσεχία – Αυστρία
Σε άλλες χώρες, όπως η Τσεχία, η λαϊκή υποστήριξη για τη στρατιωτική θητεία έχει επίσης αυξηθεί μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά εξακολουθεί να μην υπερβαίνει το 50%, οπότε κανένα κόμμα δεν έχει τη διάθεση να υποστηρίξει σοβαρά την επιστροφή στο παρελθόν. Η Βουλγαρία κατήργησε την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία το 2007 και έκτοτε στηρίζεται σε έναν πλήρως επαγγελματικό στρατό. Τον Σεπτέμβριο, ο υπουργός Αμυνας, Ατανάς Ζαπριανόφ, ανακοίνωσε ότι η Βουλγαρία δεν θα επιστρέψει στην υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, αλλά συζητούνται ενεργά διάφορες μορφές στρατιωτικής εκπαίδευσης του πληθυσμού.
Στην Αυστρία, η οποία διαφέρει από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, υπήρχε πάντα υποχρεωτική στρατιωτική θητεία για όλους τους άνδρες -και εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι σήμερα (6 μήνες). Ωστόσο, οι άνδρες πολίτες μπορούν να επιλέξουν την εναλλακτική λύση της μη στρατιωτικής θητείας (9 μήνες).
Το σταθερό σύστημα της καθολικής στράτευσης συνδέεται με το γεγονός ότι η Αυστρία έχει μόλις εννέα εκατομμύρια κατοίκους και δεν είχε ισχυρή στρατιωτική παράδοση από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπάρχει όμως και μια συγκεκριμένη ιστορική συνιστώσα: Στον αυστριακό εμφύλιο μεταξύ Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στρατιώτες που ελέγχονταν από το συντηρητικό κόμμα πυροβολούσαν Αυστριακούς πολίτες -κυρίως μέλη του εργατικού κόμματος.
Εξαιτίας αυτών των περιστατικών, ένας επαγγελματικός στρατός χωρίς καθολική επιστράτευση αποτελεί εδώ και δεκαετίες ένα ευρέως διαδεδομένο ταμπού στην Αυστρία, όχι μόνο για την (κεντρο)αριστερά.
Το Φινλανδικό μοντέλο
Στις αρχές του 2024, ο υπουργός Αμυνας, Νίκος Δένδιας, προανήγγειλε προσαρμογή της στρατολόγησης των Ενόπλων Δυνάμεων στο φινλανδικό μοντέλο, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο και για εθελοντική στράτευση των γυναικών. Το σύνθημα που κυκλοφόρησε τότε ήταν «από τη θητεία-αγγαρεία στη θητεία-ευκαιρία». Τον περασμένο Απρίλιο, από τη Φινλανδία, ο Ν. Δένδιας είχε πει πως εξετάζονται αλλαγές στη στράτευση, οι οποίες αναμένεται να είναι ριζικές, «όχι στον χρόνο ή στην αντικατάσταση των στρατεύσιμων από επαγγελματικά και μόνο στελέχη, ενδεχόμενο το οποίο απορρίπτουμε, καθώς πιστεύουμε στον στρατό των πολιτών, αλλά για να αποτελεί ποιοτικό χρόνο και όχι “χαμένο”, όπως πιστεύει σημαντική μερίδα των νέων μας σήμερα. Με μια εκπαίδευση ταχύρρυθμη αλλά αποτελεσματική, στα πρότυπα της εκπαίδευσης των στρατεύσιμων στη Φινλανδία».
Η στρατιωτική θητεία στη Φινλανδία, πάντως, είναι υποχρεωτική για τους άντρες 18-60 ετών, ενώ υπάρχει εθελοντικού χαρακτήρα στρατιωτική θητεία για τις γυναίκες μεταξύ 18-29 ετών. Η θητεία της Φινλανδίας διαρκεί: 165 ημέρες για τους στρατεύσιμους άνευ κάποιας εξειδίκευσης (απλών καθηκόντων), 255 ημέρες για τους στρατεύσιμους σε ειδικές κατηγορίες (νοσοκόμοι, στρατονόμοι, μουσικοί, ιερείς και πληροφορικής), 347 ημέρες για εφέδρους αξιωματικούς ή υπαξιωματικούς και για στρατεύσιμους απαιτητικών καθηκόντων (οδηγοί φορτηγών/λεωφορείων, δύτες, χειριστές ταχυπλόου, ειδικές δυνάμεις, νομικοί), 255 ημέρες έως 347 ημέρες για άοπλη θητεία, 347 ημέρες για τη μη στρατιωτική θητεία (κοινωνική εργασία).
Πάντως, παρά τις αναφορές στο φινλανδικό μοντέλο, η ελληνική κυβέρνηση δεν σκέφτεται τη μείωση της θητείας, αντιθέτως ήταν αυτή που την αύξησε στους 12 μήνες, επιβαρύνοντας ακόμα περισσότερο το εισόδημα των πιο ευάλωτων οικογενειών. Στη Φινλανδία, όταν ολοκληρώσουν το απαιτούμενο χρονικό όριο θητείας τους, οι στρατεύσιμοι λαμβάνουν πιστοποιητικό, με το οποίο αναγνωρίζεται η εκπαίδευση και πρακτική των καθηκόντων τους, ενώ υπάρχει και ακαδημαϊκή αναγνώριση, ως εκπαιδευτικές μονάδες, των καθηκόντων για αξιωματικούς και υπαξιωματικούς
