Ο Ιταλός δικτάτορας ήθελε να το μετατρέψει σε νησί «ναυαρχίδα της Ρώμης» κι έτσι έβαλε να σχεδιάσουν από την αρχή την πόλη στο λιμάνι, το οποίο ονόμασε Portolago. Σήμερα το υπουργείο Πολιτισμού, με ένα μεγάλο αναπτυξιακό σχέδιο, έχει ως στόχο να μετατρέψει το Λακκί και τα Λέπιδα σε κέντρα πολιτισμού, τουρισμού και εκπαίδευσης
Η πλήρης αναβάθμιση που μόλις εξήγγειλε το υπουργείο Πολιτισμού έχει ως σκοπό την προώθηση ενός βιώσιμου αναπτυξιακού πρότυπου, που στο μυαλό μας φέρνει το project του Τατοΐου, καθώς μνημεία μεγάλης ιστορικής βαρύτητας θα μετατραπούν σε εκπαιδευτικά, μεσογειακά κέντρα, καλλιτεχνικούς χώρους, πολιτιστικά τοπόσημα, σημεία συνάντησης και ψυχαγωγίας και ευεξίας. Τα μοναδικά μνημεία της Λέρου, εκτός από το βαρυσήμαντο ιστορικό παρελθόν τους αποτελούν αρχιτεκτονικά πρότυπα, καθώς είναι σπάνια αντιπροσωπευτικά δείγματα του μοντερνισμού, που μοιάζουν πραγματικά βγαλμένα από ταινία. Σήμερα αυτά τα κτίρια επιτέλους αξιοποιούνται με σκοπό να μετατρέψουν τη Λέρο σε ένα άκρως ελκυστικό κέντρο της Μεσογείου.
Λακκί: Το κέντρο της Μεσογείου στον Μεσοπόλεμο
Το τεράστιο αυτό έργο που εξήγγειλε το υπουργείο Πολιτισμού δεν είναι μονοσήμαντο, καθώς μετατρέπει τόπους ιστορικής μνήμης σε αναπτυξιακά πρότυπα, στη βάση ενός ολοκληρωμένου στρατηγικού σχεδίου που μελετάται χρόνια σε συνεργασία με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Πρόκειται για ένα αναπτυξιακό πρότζεκτ, που σκοπό έχει να αναδείξει το πολιτιστικό απόθεμα και τη μοναδική αρχιτεκτονική, πολιτιστική και πολεοδομική φυσιογνωμία του νησιού – που σπάνια συναντάς ανάλογη στην Ελλάδα.
Δεν είναι τυχαίο ότι όσοι έχουν επισκεφθεί το Λακκί -από τον Βρετανό δημοσιογράφο της «Guardian» που μίλησε για την «πιο παράξενα όμορφη πόλη της Ελλάδας» μέχρι τους απλούς τουρίστες- ανακαλύπτουν μια μοναδική πόλη που συγκεντρώνει μοναδικής ομορφιάς art deco και Μουσοbauhaus κτίρια σε ένα φυσικής ομορφιάς λιμάνι στην καρδιά του Αιγαίου. Είναι αυτό ακριβώς που εντόπισε στη Λέρο ο Μουσολίνι και αποφάσισε να μετατρέψει το νησί σε στρατηγικό του κέντρο, καθιστώντας την περιοχή «Ναυαρχίδα της Ρώμης», όπως την αποκαλούσαν τότε, αφού ήταν γνωστό ότι ο Ιταλός δικτάτορας υιοθετούσε τα ρωμαϊκά πρότυπα. Η ιδιόμορφη γεωγραφική θέση του νησιού τού έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει τις θαλάσσιες διαδρομές από τα Δαρδανέλια έως τη Μέση Ανατολή, με το φυσικό λιμάνι στο Λακκί να αποτελεί το καλύτερο σημείο για να αναπτύξει τις στρατιωτικές του δραστηριότητες.
Ως εκ τούτου, παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Λέρος είχε μετατραπεί σε ορμητήριο για τον Μουσολίνι και τις δυνάμεις του, με τεράστιες εγκαταστάσεις -διοικητήρια, στρατώνες, τούνελ για φύλαξη πυρομαχικών, υπόστεγα για υδροπλάνα, ακόμα και ναυπηγοεπισκευαστική μονάδα-, από τις οποίες δεν έλειπαν φυσικά οι χώροι ψυχαγωγίας: χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κινηματογράφος, το συγκρότημα της αγοράς και το ξενοδοχείο, τα κεντρικά δηλαδή κτίρια στο Λακκί, με τον art deco πύργο του ρολογιού να αποτελεί πραγματικά ένα σπάνιο καλλιτεχνικό μνημείο μοναδικής ομορφιάς.
Οι κορυφαίοι Ιταλοί αρχιτέκτονες της εποχής, Ροντόλφο Πετράκο και Αρμάντο Μπερναμπίτι σχεδίασαν εξ αρχής την πόλη κατόπιν εντολής του Μουσολίνι, εμπνευσμένοι από τους πίνακες του Ντε Κίρικο, φτιάχνοντας ένα μοναδικό αστικό τοπίο από το μηδέν, εκεί όπου κάποτε βρισκόταν μια τεράστια ακατοίκητη ελώδης έκταση: η πόλη ονομάστηκε Portolago και στόχο είχε να φιλοξενήσει πάνω από 30.000 κατοίκους, τους στρατιώτες και τις οικογένειές τους που θα ζούσαν μόνιμα εκεί. Η άμεση σύνδεση του τόπου με τις αμαρτωλές αυτές ιστορίες και κατόπιν η Μάχη της Λέρου που ισοπέδωσε κυριολεκτικά το νησί οδήγησαν στην εγκατάλειψή του και στη μεταμόρφωσή του σε τόπο εξορίας: η επανεκτίμηση των σπάνιων αρχιτεκτονημάτων ευτυχώς προστάτεψε τα κτίρια, αφού τα ανακήρυξε τόπους κληρονομιάς της UNESCO και σήμερα το υπουργείο Πολιτισμού έρχεται να τους αναδείξει και να τους καταστήσει άκρως λειτουργικούς χώρους.
Λίνα Μενδώνη: Σχέδιο βιώσιμης ανάπτυξης
Στον βαθμό που το Λακκί δεν είναι μόνο ένας τόπος αρχιτεκτονικού θαύματος αλλά και ζωντανής μνήμης, στόχος του αναπτυξιακού σχεδίου είναι να σεβαστεί την πολύπλευρη ιστορία του και να συγκεντρώσει ακόμα και τα αντικείμενα που ήταν άμεσα συνυφασμένα με την τότε λειτουργία του. Αρκεί μια ματιά στα κτίρια για να αντιληφθεί κανείς τη σπουδαιότητά τους: τη σημερινή εκκλησία Αγίου Νικολάου, πρώην καθολική Αγίου Φραγκίσκου, το σχολείο, τα περίφημα παλατσίνα όπου διέμεναν οι ναυτικοί και αξιωματικοί. Σπάνια, επίσης, μπορείς να βρεις κτίρια σαν τον κινηματογράφο -ένα πραγματικά cinema paradiso- ή το πρώην ιταλικό δημοτικό μέγαρο.
Ακόμα και τα σχέδια που χάρασσαν οι Ιταλοί στα εγκαταλειμμένα σήμερα κτίρια αποτελούν πολιτιστικά κειμήλια, όπως και οι σχετικοί χάρτες ή και τα ανάλογα εμβλήματα, όπως αυτό της ιταλικής οικονομικής αστυνομίας που δεσπόζει ακόμα σε έναν από τους τοίχους. Γι’ αυτό στόχος του σχεδίου είναι να διαφυλάξει όλα αυτά τα εμβληματικά σημεία μνήμης, να αποκαταστήσει τα κτίρια, αλλά και να σεβαστεί απόλυτα τον δημόσιο χώρο που τα περιβάλλει, λαμβάνοντας υπόψη και το φυσικό περιβάλλον.
Οι οικισμοί Λακκί και Λέπιδα, οι οποίοι έχουν χαρακτηριστεί ιστορικοί τόποι από το υπουργείο Πολιτισμού, αποτελούν ένα μοναδικό στον ελληνικό χώρο αρχιτεκτονικό σύνολο του Μεσοπολέμου, που συντίθεται από αρχοντικές, αστικές, μοντέρνες κατοικίες, εμπορικά και βιομηχανικά κτίρια, νοσοκομεία και κτίρια εκπαίδευσης, με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του ιταλικού ρασιοναλισμού.
Ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας των συγκεκριμένων οικισμών, που διατηρείται ανέπαφος, από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, αποτελεί τεκμήριο της εξέλιξης του τόπου άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία του και τα κοινωνικά, πολιτισμικά και οικονομικά δεδομένα που τον διαμόρφωσαν. Στόχος μας, όταν αναθέσαμε, το 2021, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο την εκπόνηση του συγκεκριμένου ερευνητικού προγράμματος, ήταν η καταγραφή του κτιριακού πλούτου των οικισμών και η υποβολή προτάσεων για την ανάδειξη της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας τους, καθώς και η προώθηση μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής διαχείρισης για τη βιώσιμη ανάπτυξή τους.
Η πολιτισμική κληρονομιά της Λέρου πρέπει να διατηρηθεί ζωντανή, ως μέρος του ευρύτερου αναπτυξιακού σχεδιασμού, με στόχο την προσέλκυση του ενδιαφέροντος του επισκέπτη και την αναγέννηση της τοπικής παραγωγικής διαδικασίας, λειτουργώντας, ωστόσο, εντός ενός σύγχρονου και ευέλικτου νομοθετικού πλαισίου για την προστασία των οικισμών και του ευρύτερου περιβάλλοντος», υπογραμμίζει η υπουργός. Ιδιαίτερα δραστήριος και ο δήμαρχος του νησιού, Τιμόθεος Κωττάκης, έχει συμβάλει τα μάλα για την αξιοποίηση όλων των δυνάμεων που θα μπορούν να κάνουν πραγματικότητα ένα τέτοιο εγχείρημα και τη μετατροπή της Λέρου σε πολυδύναμο κέντρο.
Τα Λέπιδα: Τι θα γίνει με το παλιό στρατιωτικό κέντρο
Οι Ιταλοί που θεωρούσαν τη Λέρο το δικό τους στρατηγείο, είχαν επενδύσει στο νησί χτίζοντας πρότυπες υποδομές, άρτιες και πολύ προηγμένες τεχνολογικά. Ειδικοί τεχνικοί είχαν φτάσει για να συμβάλλουν στο μεγάλο πρότζεκτ της εποχής, που στόχο είχε κάνει το νησί σημείο αναφοράς με ναυπηγοεπισκευαστική μονάδα για να εξυπηρετεί τα πολεμικά σκάφη όλων των τύπων, με πλωτή δεξαμενή, καταφύγια και άλλα ξεχωριστά κτίρια που χτίζονταν, ειδικά αυτά του στρατώνα των Αεροπόρων (την περίφημη Γκαζέρμα Αβιέρι) και της Ναυτικής Διοίκησης (το Καζέρμα Μαρίνα), από όπου αργότερα, στις 14 Αυγούστου του 1940, θα ξεκινούσε το υποβρύχιο «Ντελφίνο» που θα βύθιζε ανήμερα Δεκαπενταύγουστου το «Ελλη».
Το νησί στιγματίστηκε όσο κανένα στην Ελλάδα, όταν αμέσως μετά τον πόλεμο το κάποτε υπερήφανο στρατηγείο των Ιταλών του Μουσολίνι μετατράπηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων, φυσικά με έγκλειστους τους ίδιους, και στη συνέχεια με τους Γερμανούς που τους είχαν αιχμαλωτίσει από τους Αγγλους. Μέρος των κτιρίων του στρατώνα μετατράπηκε στη συνέχεια σε χώρο όπου κατέληγαν τα περίφημα «Παιδιά της Φρειδερίκης» για τον απαραίτητο σωφρονισμό.
Με βασιλικό διάταγμα επίσης το 1957 πρωτολειτούργησε η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου» που φιλοξενούσε, όπως τονίζει το βιβλίο, όχι μόνο τους ψυχιατρικούς ασθενείς, αλλά και αυτούς που εγκατέλειπαν ως ανίατους οι ίδιες τους οι οικογένειες. Ψυχές που παρέμεναν στα αζήτητα, ξεχασμένες από τον Θεό, μετατρέποντας τη Λέρο σε ένα νησί με οδυνηρές μνήμες και δημιουργώντας την εικόνα ενός μέρους χαμένων ελπίδων παρά των ιδανικών καλοκαιριών.
Η νέα εποχή της Λέρου: «Σύγχρονο Ασκληπιείο»
Το υπουργείο, λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαιτερότητα της Λέρου και αξιοποιώντας το κτιριακό αυτό απόθεμα ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, φορτισμένο με δύσκολες μνήμες, προτείνει μια τουριστική ανάπτυξη ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, ένα «σύγχρονο Ασκληπιείο», όπως χαρακτηριστικά το αποκαλεί. Σε αυτό εντάσσεται η προοπτική να λειτουργήσουν αυτοί οι χώροι όχι μόνο κάποιους μήνες, αλλά όλο τον χρόνο, ως τόποι ευεξίας, μεταστρέφοντας δηλαδή την παλιά χρήση τους από μέρη ψυχικής εξόντωσης σε χώρους ψυχικής ανάτασης και ξεκούρασης.
Ταυτόχρονα στα μέρη και τα κτίρια όπου συνυπάρχουν οι μεταπολεμικές μνήμες των επαγγελματικών σχολών, της εξορίας και της εγκατάλειψης, προτείνεται μια σύγχρονη εκπαιδευτική δραστηριότητα, μια «μεσογειακή ακαδημία». Στο πλαίσιο αυτής της προοπτικής, σε αυτά τα bauhaus κτίρια θα φιλοξενούνται εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες αναπτυξιακού χαρακτήρα και υπερτοπικής σημασίας, συγκεντρώνοντας εκπαιδευόμενους από όλο τον κόσμο.
Οπως υποστηρίζουν σχετικά οι αρμόδιοι, βάσει των αποτελεσμάτων του ερευνητικού προγράμματος, ο διαβαθμισμένος ιστορικός τόπος στο Λακκί και στα Λέπιδα προσφέρεται για την εγκατάσταση δραστηριοτήτων που μπορεί να αφορούν τόσο σε ετήσιο τουρισμό που να ικανοποιεί εστιασμένο ενδιαφέρον ομάδων και ατόμων, όπως είναι ο αρχιτεκτονικός, πολιτιστικός, ιατρικός, πολεμικός, καταδυτικός, ιστιοπλοϊκός, περιπατητικός, φυσιολατρικός, μαγειρικός τουρισμός, αλλά και ο τουρισμός ειδικών κοινωνικών ομάδων, όπως οι 65+. Παράλληλα, στο περίφημο «Ασκληπιείο», που θα λειτουργεί ως χώρος ευεξίας, μπορούν ταυτόχρονα να προσφέρονται ιατρικές, εναλλακτικές υπηρεσίες που θα συνδέουν την ιστορική παράδοση με τις πιο σύγχρονες έρευνες. Εναν ιδιαίτερο τόπο ψυχικής ανάτασης και προοπτικής.
Αλλωστε, όπως λένε, και αυτό είναι εξακριβωμένο για όλους εμάς που έχουμε επισκεφθεί το πανέμορφο νησί, «όποιος πάει στη Λέρο, είναι βέβαιο ότι δεν φεύγει ποτέ». Το λένε επειδή πολλοί ήρθαν σαν αξιωματικοί, Ιταλοί ή Ελληνες, ψυχίατροι και νοσηλευτές ή τρόφιμοι του ψυχιατρείου, Ευρωπαίοι τουρίστες που αγόρασαν σπίτια, ξενομερίτες που παντρεύτηκαν Λεριές, Αθηναίοι δικηγόροι που βρήκαν την υγειά τους μακριά από τα δικαστήρια της πρωτεύουσας, ακόμα και κάποιοι εξόριστοι της χούντας που επέστρεψαν στο νησί ή απέναντι στους Λειψούς για να μείνουν εκεί. Κάποιοι πρόσφυγες, του hotspot ή της δομής εθελοντών του παλιού ΠΙΚΠΑ, ήρθαν το 2015-2016 και ακόμα να φύγουν…
